آیت‌الله انگجی، مسجد، از بناهای مذهبی و مشهور استان آذربایجان‌شرقی، واقع در مرکز شهر تبریز در ضلع جنوبی خیابان جمهوری اسلامی، در محلۀ انگج.
در اواخر قرن ۱۲ش، بنای اولیه این مسجد توسط اهالی محل برای عبادت، رشد و تبلیغ فرهنگ اسلامی، در محله انگج (از محلات مشهور و قدیم تبریز واقع در خیابان جمهوری اسلامی) تاسیس شد. در ۱۳۵۴ش، بعد از احداث خیابان جمهوری اسلامی، تحت نظارت حضرات آیات حاج سید محمد علی انگجی، حاج شیخ ابوطالب تجلیل تبریزی و شیخ عبدالحسن غروی (داماد آیت‌الله انگجی)، از محل کمک‌های مالی اقشار مختلف مردم به ویژه محمدباقر صدقیانی از کارخانه‌داران و تجار معروف تبریز، مسجد مجدداً نوسازی و مورد بهره-برداری قرار گرفت و به علت سکونت آیت‌الله انگجی در جوار مسجد، به این نام اشتهار یافت. بنای مسجد در ۱۳۸۹ش با مساعدت‌های مردمی و ادارۀ کل اوقاف و امور خیریه تبریز بازسازی و توسط آیت‌الله محسن شبستری (نماینده وقت ولی فقیه در استان آذربایجان شرقی)، مورد بهره‌برداری قرار گرفت (جوادی، ص ۴۳؛ صاغری).
این مسجد دارای دو درب ورودی (یک اصلی و یک فرعی) است که درب اصلی بزرگ و فلزی با خطوط هندسی، به خیابان جمهوری اسلامی و درب فرعی به کوچه انگج گشوده می‌شود. در بالا سر درب اصلی، دو مناره آجری و نیز کتیبۀ فیروزه‌ای مزین به آیات قرآنی و و بالای ساختمان مسجد، یک گنبد فیروزه ای قرار دارد. نمای بیرونی مسجد، آجری و فیروزه‌ای است، که معماری ایرانی اسلامی در آن به کار گرفته شده است (سازمان میراث...، مشاهدات).
در ضلع جنوبی داخل بنا، محراب قرار گرفته که مزین به کاشی‌های فیروزه‌ای همراه با آیاتی از قرآن کریم، در ضلع شرقی دیواره‌ای مزین به خطوط اسلیمی و تواشیح و در ضلع غربی، یادوارۀ شهدا مسجد انگجی قرار دارد (مسجد ... ).
در فضای داخلی، چهار ستون بلند و منظم سنگی دیده می‌شود و دیوارها از کف تا نیمه با سنگ و از نیمه تا سقف با آجر پوشیده شده است. تعداد طبقات مسجد، دو طبقه است، که طبقه دوم اختصاص به پایگاه مقاومت بسیج شهید مطهری دارد (همان).
مسجد انگجی، در مبارزات مردم تبریز بر علیه حکومت پهلوی دوم (۱۳۲۰-۱۳۵۷ش) نقش مهمی داشت و هم-زمان با بازسازی، مرکز حرکت‌های مردمی در دوره اوج-گیری مبارزات و تظاهرات اصناف، کسبه و بازاریان بود. تبیین ارزش‌های انقلاب، تشویق و ترغیب مردم به مبارزه، انتشار پیغام و بیانیه برای همه اصناف نسبت به فساد حکومتی، برگزاری مراسم عزادری محرم و صفر، روشنگری‌های روحانیت مسجد از جمله آیت‌الله حاج شیخ نصرالله شبستری، از مهم‌ترین فعالیت‌های انجام گرفته در این مسجد در دوران مبارزات انقلابی بود. این مسجد مرکز فعالیت‌های سیاسی آیت‌الله سید محمدعلی انگجی در قیام ۲۹ بهمن تبریز و اعلامیه خلع شاه از سلطنت در آذر ۱۳۵۷ بود (صاغری؛ فرهنگ...، ذیل نام).
در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی، حسن شفیع‌زاده* به اتفاق دوستانش، اولین کلاس‌های آموزش نظامی، با نام سپاه پاسداران توحیدی را در مسجد تشکیل داد. در ۱۳۵۸ش، هسته اولیۀ مقاومت بسیج مستضعفین مسجد به دستور کتبی آیت‌الله سیداسدالله مدنی*(نماینده وقت ولی فقیه در استان آذربایجان شرقی)، شکل گرفت و به یکی از مراکز مهم صیانت از دستاوردهای انقلاب اسلامی تبدیل گشت و نادر برپور*، فرماندهی این نهاد را بر عهده گرفت. بسیجیان این مسجد در غائلۀ حزب خلق مسلمان تبریز، به فرماندهی حسن شفیع‌زاده و با محوریت آیت‌الله مدنی، نقش پررنگی در بازپس‌گیری رادیو تلوزیون تبریز و کمیته‌های انقلاب اسلامی این شهر از عناصر ضدانقلاب داشت (صاغری).
با آغاز جنگ تحمیلی عراق ضد ایران (۳۱شهریور ۱۳۵۹)، مسجد آیت الله انگجی به علت قرارگیری در بافت مرکزی و بازار شهر تبریز و به عنوان یکی از مساجد مورد استفادۀ اصناف، کسبه و بازاریان بود که به یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های پشتیبانی از جنگ تبدیل و با جمع‌آوری کمک‌های نقدی و غیرنقدی به پشتیبانی از رزمندگان اسلام پرداخت و همواره به عنوان یکی از مراکز اعزام رزمندگان به جبهه، بود. از نمازگزاران و بسیجیان این مسجد ۱۰۰ تن در جبهه‌ها حضور یافته و به دفاع از کشور اسلامی پرداختند که از این میان ۳۳ تن به شهادت رسیدند. از شهدای شاخص این مسجد می-توان به شهید حسن شفیع‌زاده (فرمانده توپخانه قرارگاه خاتم الانبیا (ص) سپاه پاسداران انقلاب اسلامی)، شهید مقصود صدری، شهید محمد زمانی و شهید مصطفی علیوردی و ... اشاره نمود (همو؛ فرهنگ ...، ذیل نام‌ها).
مسجد انگجی با برگزاری مراسم مذهبی از جمله مراسم احیاء شب‌های قدر، بزرگداشت شهدا، دعای ندبه و توسل، شرکت در راهپیمایی ۲۲ بهمن و روز قدس و استقرار به عنوان یکی از مراکز اخذ رای در ایام انتخابات، کانون فعالیت‌های مردمی است (صاغری).
با تشکیل بنیاد فرهنگی و خیریه نیمه شعبان تبریز به عنوان اولین مرکز تخصصی مهدویت به دستور آیت‌الله حاج سید ابولحسن مولانا در ۱۳۸۱ش، گام‌های مؤثری در زمینه ترویج آرمان‌های انقلاب و فعالیت‌های دینی برداشته شد. برگزاری جلسات ماهانه مهدویت، انتشار ویژه نامه ولایت، دعوت از سخنرانان مذهبی، برگزاری جشن نیمه شعبان، انتشار ویژه نامه نیمه شعبان و چاپ و انتشار ۲۰ عنوان کتاب مذهبی، از جمله کتاب سید العارفین و تشکیل کتابخانه تخصصی مهدویت در جوار مسجد، از دیگر فعالیت‌های انجام گرفته است (بنیاد ... ).
مآخذ: تحقیقات میدانی مؤلف؛ جوادی، شفیع، تبریز و پیرامون، تبریز، ۱۳۵۰ش؛ خاماچی بهروز، شهر من تبریز، انتشارات ندای شمس، تبریز؛ ۱۳۸۶ش؛ سازمان میراث فرهنگی و گردشگری تبریز، سند بی‌تا، سند بش موجود در ادارۀ کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان آذربایجان شرقی؛ اطلاعات دریافتی از بنیاد نیمه شعبان تبریز، موجود در همان‌جا؛ صاغری جواد، عضو هیات امنای مسجد مصاحبه با مؤلف، ۱۲ دی ۱۴۰۳؛ فرهنگ اعلام شهدا استان آذربایجان‌شرقی، مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران تهرا، کوثر، نشر شاهد، ۱۳۹۵ش.
/احمد غفارپور/